Pierwiastek selen
Selen (Se, łac. selenium) – pierwiastek chemiczny z grupy niemetali w układzie okresowym w VI grupie razem z telenem i siarką. Pierwiastek ten został odkryty już w roku 1817 przez Berzeliusa, wibitnewgo szwedzkiego lekkarza i chemika. Nazwa pochodzi od Selene greckiej nazwy Księżyca i bogini która go uosabiała.
Selen jest pierwiastkiem śladowym. Występuje w skorupie ziemskiej w ilości 0,05 ppm jako zanieczyszczenie niektórych rud siarczkowych. Selen jest jednym z niezbędnych mikroelementów i musi być dostarczany w pożywieniu. Zawartość selenu w produktach spożywczych różni się znacznie, co związane jest z dużymi różnicami w zawartości selenu w glebie i wodzie w różnych częściach świata. Gleby na terenie Polski są uważane za ubogie w selen. W związku z tym selenu jest mało w wodzie i w roślinach, a konsekwencji również mało w spożywanym pokarmach.
Źródła selenu w pożywieniu
Ilość selenu w pokarmach zależy m.in. od zawartości selenu w środowisku (woda, gleba, rośliny), z którego pokarm pochodzi. Rozmieszczenie selenu (Se) w skorupie ziemskiej jest nierównomierne. Bardzo duże ilości zawierają gleby niektórych obszarów Rosji, USA, Wenezueli. Bardzo niskie stężenia mają gleby Nowej Zelandii, niektórych obszarów Chin, Zachodniej Korei, Syberii, a także Europy. Deficyt selenu występuje w regionach o skąpej obecności materiałów skalnych. Należą do nich północnowschodnie gleby USA, północnych Niemiec, Danii, Polski i krajów bałtyckich, centralnej Rosji od Uralu po całą Syberię włącznie. Stężenia Se w skałach wulkanicznych szacuje się na 120 µg/g, gleby zawierają 0,005–1200 µg/g, najczęściej w granicach 0,1 – 10 µg. W regionach deficytowych stężenie Se kształtuje się na poziomie 0,005–2,0 µg. Rośliny czerpiąc selen z gleby dostarczają go wszystkim organizmom. Dla tych środowisk selen jest ważnym elementem śladowym, nieodzownym dla prawidłowego funkcjonowania, może też być czynnikiem, którego nadmiar bądź deficyt wywołuje niepożądane działanie. (źródło: Langauer-Lewowicka H, Pawlas K. Selen w środowisku Med. Środowiskowa 2016, Vol. 19, No. 1, 9-16)
Źródła selenu w pożywieniu: zboża, mięso, jaja, nabiał, ryby i skorupiaki. Nie wszystkie pokarmy są dobrym źródłem selenu, bowiem pierwiastek ten nie w każdej postaci jest dobrze wchłaniany w przewodzie pokarmowym. Podstawową rolę w biodostępności odgrywa forma chemiczna selenu. Najwyższą bioprzyswajalnością charakteryzuje się selen pozyskiwany z drożdży. Poza tym wchłanianie selenu wspomagają niektóre białka i aminokwasy oraz witaminy (głównie A, E, C). Synergiczne działanie selenu z witaminą E przyczynia się do opóźniania procesów starzenia oraz przyspieszenia regeneracji komórek.
Zawartość selenu w wybranych pokarmach
| Rodzaj pokarmu | Zawartość selenu w 100 gramach |
|---|---|
| Orzechy brazylijskie | |
| Wątroba wołowa | |
| Tuńczyk żółtopłetwy | |
| Halibut | |
| Nasiona chia* | |
| Śledź | |
| Nasiona słonecznika | |
| Pierś kurczaka | |
| Indyk | |
| Łosoś | |
| Jajo kurze, duże ok. 65 g | |
| Ryż brązowy | |
| Grzyby |
Ile selenu potrzebujemy?
Jak w wypadku każdego pierwiastka i witaminy, ilość potrzebnego nam selenu zależna jest od czynników: (1) wiek, (2) stanu fizjologicznego, (3) stanu zdrowia, tj. chorób itp., (4) stosowanej diety (osoby stosujące dietę bezmięsną są bardzie narażone na niedobór selenu). (5) miejsca zamieszkania (niektóre regiony są bardziej niż inne narażone na wystąpienie niedoborów selenu).
Ocenia się, że Polska leży na terenach w niego ubogich, dlatego często obserwuje się niedobory selenu w diecie Polaków. Dlatego suplementacja selenu może być ważna w diecie Polaków, zwłaszcza w przypadku osób stosujących ograniczenia dietetyczne (np. weganie i wegetarianie), osób cierpiących przewlekłe choroby przewodu pokarmowego (takie jak choroba Leśniowskiego-Crohna czy wrzodziejące zapalenie jelita grubego), którym towarzyszy pogorszenie wchłaniania oraz osób w starszym wieku, gdyż z wiekiem pogarsza się przyswajanie selenu. Na niedobór selenu mogą być narażeni również palacze tytoniu, osoby pijące alkohol, osoby przyjmujące środki antykoncepcyjne.
Zapotrzebowanie na selen w zależności od wieku
| Wiek | Dzienne zapotrzebowanie na selen w µg |
|---|---|
| Niemowlęta do 6. mies. życia | |
| Niemowlęta i małe dzieci do 9. r.ż. | |
| Dzieci w wieku 10-12 lat | |
| Dzieci powyżej 13. r.ż. | |
| Dorosłe kobiety | |
| Dorośli mężczyźni | |
| Kobiety w ciąży i podczas laktacji |
*Szałwia hiszpańska (Salvia hispanica L.), zwana też chia – gatunek rośliny z rodziny jasnotowatych, pochodzący z centralnej i południowej części Meksyku oraz z Gwatemali. Bardzo ceniony ze względu na swoje nasiona, które zawierają zawierają 20% białka, 34% tłuszczu, 25% błonnika pokarmowego (głównie rozpuszczalnego w wodzie, o wysokiej masie cząsteczkowej), znaczny poziom przeciwutleniaczy (kwas chlorogenowy i kawowy oraz flawonoidy w tym myrycetynę, kwercetynę i kemferol).
Ponadto zawierają cenne dla zdrowia człowieka składniki mineralne: żelazo, magnez, cynk, fosfor, a także wapń i witaminy: E, B1, B3. Olej z nasion chia zawiera bardzo wysokie stężenie kwasów tłuszczowych omega-3 – około 64%, a także kwasy tłuszczowe omega-6, które występują w korzystnym dla zdrowia i prewencji chorób stosunku do omega-3.
Czy spożycie selenu jest bezpieczne?
Przedawkowanie selenu pochodzącego z pożywienia jest prawie niemożliwe. Ale długotrwałe stosowanie za wysokich dawek suplementów z selenem może prowadzić do zatrucia.
Zbyt duża ilość selenu w organizmie (zwana selenozą) może być właśnie wynikiem przyjmowania za dużej dawki tego pierwiastka w postaci suplementów. Jeżeli już dojdzie do takiej sytuacji, mogą pojawić się następujące objawy zatrucia:
- ból mięśni i stawów
- biegunka i zmęczenie
- łamliwość paznokci i wypadanie włosów
- metaliczny posmak w ustach
- zaczerwieniona skóra
- problemy z układem oddechowym
- podwyższone ryzyko zachorowania na cukrzycę typu 2